از زمانى كه قرآن كريم بر پيامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شده است، مخالفت با اين كتاب آسمانى هم آغاز شد. قرآن كريم هم بارها مخالفانش را به مبارزه طلبيد. در اين نوشتار، اشاره‏اى خواهيم داشت به اعجاز قرآن و ناتوانى همه از آوردن مثل قرآن و حتى سوره‏اى يا آيه‏اى مثل قرآن.

از زمانى كه قرآن كريم بر پيامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شده است، مخالفت با اين كتاب آسمانى هم آغاز شد. قرآن كريم هم بارها مخالفانش را به مبارزه طلبيد. در اين نوشتار، اشاره‏اى خواهيم داشت به اعجاز قرآن و ناتوانى همه از آوردن مثل قرآن و حتى سوره‏اى يا آيه‏اى مثل قرآن.
از هنگام نزول قرآن كريم بر نبى مكرم اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله تا امروز، موافقت و مخالفت با قرآن كريم همچنان ادامه دارد. آن هنگام كه قرآن كريم، جن و انس را به مبارزه طلبيد تا اگر خيال مى‏كنند قرآن كريم، ساخته و پرداخته پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است مانند آن بياورند، رويارويى با آن به اوج خود رسيد و اينك با گذشت هزار و اندى سال از آمدن قرآن، اين كتاب مقدس، كسى نتوانست مانند آن بياورد.
به تصريح قرآن كريم، اين ـ قرآن ـ كتابى است براى هميشه تاريخ «وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لأُِنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ؛ اين قرآن به من وحى شد تا به وسيله آن، شما و هر كس را كه اين قرآن به او مى‏رسد انذار كنم»(2)
پس معجزه بودن قرآن نيز براى تمام انسانها و تمام زمانهاست؛ يعنى در حال حاضر نيز كسى نمى‏تواند مانند آن بياورد.
اما مخالفان قرآن كريم هرگز از پا ننشستند. گاه متن قرآن را سخن ساده مى‏دانستند كه اگر بخواهند، مى‏توانند مثل آن بياورند «وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا إِنْ هذا إِلاّ أَساطِيرُ الأَْوَّلِينَ؛ چون اين قرآن بر آنان تلاوت شود، گويند ما اين سخنان را شنيديم. اگر ما مى‏خواستيم مانند آن مى‏گفتيم كه چيزى جز سخنان افسانه پيشينيان نيست.»(3)
و گاهى نيز آورنده آن را به انواع تهمتها آزردند و او را ساحر و كذّاب خواندند «وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْكافِرُونَ هذا ساحِرٌ كَذّابٌ؛ و تعجب كردند كه رسولى از همان نژاد عرب براى پند آنان آمد و آن كافران گفتند او ساحرى دروغگوست»(4) در حقيقت با اين تهمتها سعى در پاك كردن صورت مسأله داشتند تا عجز خود را به نحوى پنهان كنند و لجبازى خويش را به نوعى توجيه نمايند. البته اين ترفندى بود كه امتهاى گذشته نيز نسبت به پيامبران خويش داشتند؛ يعنى وقتى مى‏ديدند توان مقابله با آنها را ندارند، با عناوينى چون ساحر، كذاب و مجنون به پيامبران افترا مى‏بستند تا بدين وسيله، آنها را از سر راه خويش بردارند؛ «كَذلِكَ ما أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاّ قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ؛ همچنان هيچ رسولى بر امم پيش نيامد جز آن كه (او را تكذيب كرده و) گفتند او ساحر يا ديوانه است»(5) آرى، آنان هر چه در توان داشتند به كار بستند و هنگامى كه نتوانستند جلوى پيشرفت حق را بگيرند، سعى در اخراج و قتل پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله گرفتند، اما از اراده الهى غافل بودند؛ «وَ إِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللّهُ وَ اللّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ؛ به ياد آر زمانى را كه كافران با تو مكر مى‏كردند تا تو را از مقصد خود (كه تبليغ دين است) باز دارند يا به قتل برسانند يا از شهر بيرون كنند. (آنها) مكر كنند، خدا هم با آنان مكر مى‏كنند و خدا بهتر از هر كسى مى‏تواند مكر نمايد»(6)
سرّش آن است كه خداوند نورى را كه خود برافروخت، روشن نگه خواهد داشت و حق را احيا خواهد كرد و باطل را خواهد ميراند، گرچه كافران و مجرمان نپسندند؛ «يُرِيدُ اللّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ يَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرِينَ لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَ يُبْطِلَ الْباطِلَ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ؛ خدا مى‏خواست كه صدق سخنان حق را ثابت گرداند و از بيخ و بن، ريشه كافران را بركند تا حق (دين اسلام) را محقق و پايدار كند و باطل را محو و نابود گرداند؛ هر چند بدكاران را خوش نيايد.»(7)
اما آنان كه در مقابل كتاب مقدس الهى قد علم كردند، هيچ‏گاه پرچم پيكار با دين را بر زمين نخواهند گذاشت و هميشه با آن به پيكار برخواهند خواست، هر چند روش برخوردها گاهى ملايم و آرام و گاهى خشن و تند است، گاهى نيز با بيان عباراتى سعى در منطقى جلوه دادن اشكالات و مخالفتهاى خويش دارند و به تعبير برخى بزرگان، گاهى شهرت عملى، آنان را به اين راه مى‏كشاند و گاهى علمى.
عده‏اى با نگاه ظاهرى به آياتى چند از قرآن كريم ادعا مى‏كنند كه قرآن كريم معجزه را نفى مى‏كند و در مقابل درخواست معجزه از سوى مخالفان سكوت نموده است. علاوه بر آن كه مى‏گويند در قرآن آياتى وجود دارد كه با اساس ادبيات عرب همخوانى ندارد لذا در اين نوشتار سعى مى‏شود تا اين آيات مورد بررسى قرار گيرد و به اين چند نكته پرداخته مى‏شود.
1ـ آيا در قرآن آياتى وجود دارد كه معجزه را نفى كند.
2ـ آيا در قرآن آياتى وجود دارد كه با اساس ادبيات عرب منافات داشته باشد.
3ـ آيا مى‏توان به وسيله آيات قرآن، معجزه بودن قرآن را اثبات كرد يا خير؟

معجزه و اعجاز، از ريشه «عجز» به معناى ناتوانى است و در اصطلاح، به نشانه‏هايى اطلاق مى‏شود كه پيامبران براى اثبات ادعاى رسالت خويش مى‏آورند؛ بدين معنا كه نشانه‏اى از سوى خداوند به همراه دارند كه بشر از آوردن مثل آن عاجز بوده و توان مقابله با آن‏را ندارند.
گاهى به جاى كلمه معجزه، «خرق عادت» به كار برده مى‏شود كه اين، همان برداشتى است كه «اشاعره» از معناى معجزه داشتند. اما در قرآن كريم، به جاى كلمه «معجزه» و «خرق عادت»، از كلمه «آيه» استفاده شده است.(8) هر چند ممكن است گفته شود استعمال كلمه «معجزه» در زمان ائمه عليهم‏السلام نيز شايع بوده است، اما آنچه در قرآن كريم به كار برده شده است، «آيه» است.(9)
قرآن كريم، كتاب زنده‏اى است كه براى اثبات اعجازش محتاج به غير از قرآن نيستيم، بلكه خود، اعجاز خويش را اثبات مى‏كند و براى اثبات معجزه بودن قرآن كريم، به آيات متعددى مى‏توان استناد كرد؛ مانند فصاحت و بلاغت(10) و اخبار از غيب(11)، اخبار از سرگذشت قومهاى پيشين، خصوصا اقوامى كه در حوالى مكه و مدينه زندگى مى‏كردند و آنها تا حدودى از سرگذشت آنها با خبر بودند؛ مانند قوم عاد كه در سرزمين احقاف در ناحيه حضرموت در جنوب جزيره عربستان زندگى مى‏كردند و يا قوم ثمود كه در منطقه وادى القرى، بين مدينه و شام مى‏زيستند(12) و همچنين به آياتى كه به نبى اُمّى و درس نخوانده كه كتابى اين چنين آورده است، تحدّى نموده است(13) مى‏توان استدلال كرد.
مرحوم علامه رحمه‏الله در «الميزان» جهات پنجگانه‏اى را با توجه به آيات، در اثبات اعجاز قرآن بيان(14) مى‏كند، ضمن آن كه معتقد است قرآن كريم در تمام جهات و براى هر قوم و قشرى معجزه است.(15)
اما آنچه در مورد اثبات معجزه بودن قرآن كريم مى‏توان گفت، آياتى است كه به صراحت، مردم را به مبارزه طلبيده و به اصطلاح تحدى نموده است كه اين آيات هم از حيث شمول افرادى و هم از حيث شمول ازمانى و هم از حيث شمول مورد تحدى مختلف است. از حيث شمول افرادى برخى آيات، مانند آيات سوره مباركه يونس، هود، بقره، شامل مشركين مى‏شود و برخى ديگر، مثل آيه 88 سوره اسراء، شامل تمام افراد مى‏گردد. همچنين اين آيات شريفه، تمام انسانها را در هر عصر و زمانى به مبارزه طلبيده است و نيز در برخى از آيات به آوردن يك سوره و در برخى به ده سوره و برخى نيز به كل قرآن تحدى شده است كه به آنها اشاره مى‏شود.
1ـ قرآن كريم مى‏فرمايد اگر شما ادعا مى‏كنيد قرآن را پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، از پيش خودش آورده است، پس شما نيز اگر مى‏توانيد، مثل آن بياوريد «أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ؛ آيا كافران مى‏گويند قرآن را (حضرت محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ) بافته است؟ بگو اگر راست مى‏گوييد شما خود و هم از هر كس نيز مى‏توانيد كمك بطلبيد و يك سوره مانند آن بياوريد اين منكران، انكار چيزى را مى‏كنند كه علمشان به او احاطه نيافته است.»(16)
در اين آيه شريفه به دو نكته اشاره شده است؛ اول آن كه از كلمه «من دون الله» استفاده مى‏شود. قرآن كريم تنها توسط «الله» ايجاد شده است و هيچ كس، حتى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در آن تصرفى ننموده است كه كمك خواستن از غير خداوند، شامل تمام ماسوى الله مى‏شود. دوم، از كلمه «بل كذبوا بما لم يحيطوا بعلمه» استفاده مى‏شود كه كافران، توان مقابله با قرآن را ندارند؛ لذا مشركين هميشه با پيامبران جنگيدند و با قرآن كريم. آنها كه كلمات عجيب و غريبى را به عنوان مبارزه با قرآن مطرح كردند،(17) بيشتر به شوخى شبيه است؛ لذا در اين آيه شريفه، علاوه بر تحدّى، نكته‏اى ديگر ـ عدم توان مقابله ـ را نيز مطرح مى‏كند كه برگى ديگر از اعجاز قرآن كريم است.
2ـ تحدى به ده سوره: اگر مى‏گوييد: قرآن كريم ساخته پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است ده سوره مانند آن بياوريد؛ اگر نتوانستيد بدانيد كه به علم الهى نازل شده است، در نتيجه براى بشر دست نيافتنى است.
«أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَياتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ فَإِلَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّهِ؛ آيا مى‏گويند اين قرآن را خود او بهم بسته و به خدا نسبت مى‏دهد؟ بگو اگر راست مى‏گوييد، شما هم با كمك همه فصحاى عرب، بدون وحى خدا ده سوره مانند اين قرآن بياوريد، پس هرگاه كافران جواب ندادند، در اين صورت (شما مؤمنان) يقين بدانيد كه اين كتاب به علم ازلى نازل شده است.»(18)
3ـ تحدى به كل قرآن: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِْنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً؛ بگو اى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اگر جن و انس اجتماع كنند كه مانند اين قرآن كتابى بياورند، هرگز نتوانند؛ هر چند همه پشتيبان يكديگر باشند»(19)
نكات قبل تأمل در آيه شريفه:
الف) به كل قرآن تحدى شده است كه كسى را ياراى آوردن مثل قرآن نيست.
ب) اين تحدى عام بوده و شامل تمام جن و انس مى‏شود؛ به خلاف آيات پيشين كه مربوط به مشركين بوده است.(20)
ج) اين آيه شريفه هم تعجيز است و هم اخبار به غيب را در بر دارد؛ يعنى تأييد و تصديق يك اعجاز با اعجاز ديگر كه اخبار به غيب است.(21)
آيه ديگرى كه به كل قرآن كريم تحدى كرده است در سوره مباركه طور است: «فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ إِنْ كانُوا صادِقِينَ؛ اگر گمان مى‏كنيد قرآن از پيش خويش ساخته است پس كلامى مانند قرآن بياوريد.»(22)

قرآن كريم در «تحدى»، اولا، از منكران خواسته است از هر كس كه توان دارند، حتى جنّ، درخواست كمك نمايند ثانيا، آنچه در مقابل قرآن ساخته‏اند، خود شاهدانى را بخوانند تا قضاوت كنند(23) ثالثا، چون قرآن كريم به علم الهى نازل شده است، خبر از عدم توان مقابله با قرآن را مى‏دهد، در نتيجه به هر كس كه قرآن كريم برسد ـ به خاطر عدم وجود چيزى كه بتواند با قرآن مقابله كند ـ، قرآن را كلام الهى دانسته و بر وى حجت مى‏شود؛ چرا كه قرآن كريم خويش را براى تمام اعصار معرفى مى‏كند: «وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لأُِنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ؛ اين قرآن بر من نازل شد تا شما و به هر كس كه قرآن كريم به او مى‏رسد انذار كنم»(24) لذا در هر زمانى احكام قرآن كريم قابل عمل است و از آنجا كه قرآن كريم براى پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله علاوه بر تلاوت، وظيفه تعليم را نيز قائل است(25)، پس با هدايت قرآن كريم به تعليمات پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نيز رهنمون مى‏شود و با توجه به اين كه قرآن، با علم الهى نازل شده است و علم الهى زمان بردار نيست، پس قرآن كريم منادى دين زنده‏اى است كه براى هر زمانى سخن مناسب با همان عصر و زمان را خواهد داشت.(26)

با آن‏چه در نتيجه بحث گذشت، به خوبى روشن مى‏شود در صورت اثبات اعجاز قرآن كريم، نبوت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نيز اثبات مى‏شود؛ چرا كه قرآن كريم سند صحت ادعاى رسالت نبوى است و با توجه به آن كه در قرآن كريم، مباحث معاد به طور فراوان موجود است و ايمان به آنها موجب ايمان به معاد خواهد شد. به علاوه، قرآن كريم ثبوت اعجاز را دليل وحدانيت خداوند مى‏داند؛ «فَإِلَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ پس اگر كافران جواب ندادند در اين صورت (شما مؤمنان) بدانيد كه اين كتاب به علم ازلى خداوند نازل شده است كه هيچ خدايى جز آن ذات يكتاى الهى نيست. آيا شما مردم تسليم حكم خدا خواهيد شد»(27)
در اين آيه شريفه، نتيجه عدم اجابت مشركان در آوردن سوره‏هايى مانند قرآن، دو امر ذكر شده است؛ اول آن كه به علم الهى نازل شده است و ديگر آن كه خداوند داراى شريك نيست و واحد است. مرحوم علاّمه وجه دلالت عدم توان معارضه مشركان با اثبات وحدانيت خداوند را از دو جهت مى‏داند؛ نخست آن كه مشركان، خدايان خود را براى مبارزه با قرآن خواندند، اما آنها اجابت نكردند، بنابراين روشن مى‏شود آنها خدايان واقعى و حقيقى نبودند؛ پس خداوند كسى نيست جز آن كه وقتى گرفتارى او را مى‏خواند، جوابش را بدهد؛ مخصوصا درخواستى باشد كه در آن نفع خدايان مدعو نيز باشد؛ چون قرآن كريم آنها را باطل دانسته و توجه مردم را از آنها به سوى خداوند منصرف مى‏كند و اگر چنين درخواستى از طرف آنها اجابت نشود، بهترين دليل بر نفى خدا بودن آنهاست.
دوم، اگر صحت انزال قرآن كريم از نزد خداوند ثابت شود و به آنچه خبر مى‏دهد صادق باشد و از طرفى، چون در قرآن كريم، سخن از توحيد و نفى شرك آمده است، پس عدم معارضه ديگران، نشان از صحت محتواى آن مى‏دهد؛ از جمله وحدانيت ذات اقدس الهى اين كه واحد است.(28)

قرآن كريم، علاوه بر آن كه تحدّى مى‏كند، خبر از عدم توان مقابله بشر مى‏دهد و اين كه جن و انس اگر با هم اجتماع كنند، هرگز نمى‏توانند مانند آن بياورند و خود همين خبر غيبى، يكى از شواهد اعجاز قرآن كريم است، اما به چه علت بشر نمى‏تواند مانند قرآن كريم بياورد؟
قرآن كريم مى‏فرمايد، سر آن كه بشر توان مبارزه با قرآن كريم را ندارد براى آن است كه به علم الهى نازل شده است و چون علم الهى براى بشر دست نيافتنى است، پس مبارزه با قرآن كريم نيز منتفى خواهد بود. علاوه بر آن كه قرآن، پيش از آن كه نازل شود، در مقامى برتر و بالاتر وجود داشته است و در مرتبه نزول، لباس عربيت پوشيده است و آن مكان رفيع براى كسى دست يافتنى نيست، مگر آن كه از مطهران باشند: «لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»(29) كه اين قرآن بسيار گراميست در لوح محفوظ حق كه جز دست پاكان بدان نرسد.
مرحوم علاّمه رحمه‏الله مى‏نويسد «مس قرآن، به معناى علم به آن است و آن در كتاب مكنون موجود است، كما اين كه مى‏فرمايد: «إِنّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ؛ ما قرآن را به لسان فصيح عربى مقرر داشتيم تا شما در فهم آن مگر عقل و فكرت به كار بنديد و همانا اين كتاب نزد ما در لوح محفوظ بسى بلند پايه و محكم اساسى است»(30)

گفته مى‏شود در قرآن كريم، آياتى وجود دارد كه نشان مى‏دهد از پيامبر گرامى اسلام درخواست معجزه شده است، اما حضرت آن را به سكوت برگزار كرده است و تنها به اين اكتفا كرده كه «من بشرى مانند شما هستم» ـ به نظر مى‏رسد مهمترين آن، آيات نود تا نود و سوم سوره مباركه اسراء باشد ـ «قالُوا لَنْ نُوءْمِنَ لَكَ حَتّى تَفْجُرَ لَنا مِنَ الأَْرْضِ يَنْبُوعاً أَوْ تَكُونَ لَكَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الأَْنْهارَ خِلالَها تَفْجِيراً أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ كَما زَعَمْتَ عَلَيْنا كِسَفاً أَوْ تَأْتِيَ بِاللّهِ وَ الْمَلائِكَةِ قَبِيلاً أَوْ يَكُونَ لَكَ بَيْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقى فِي السَّماءِ وَ لَنْ نُوءْمِنَ لِرُقِيِّكَ حَتّى تُنَزِّلَ عَلَيْنا كِتاباً نَقْرَوءُهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلاّ بَشَراً رَسُولاً»(31)
در اين آيات، شش پيشنهاد به نبى مكرم اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله شده است و ايمان آوردن به رسول اسلام را مشروط به پيشنهادهاى شش گانه زير نموده‏اند:
1ـ بايد چشمه جوشانى در مكه ايجاد كنى
2ـ بايد داراى باغى باشى كه پر از درخت خرما و انگور بوده و در آن، چشمه‏هاى جوشانى وجود داشته باشد.
3ـ آسمان را ـ به عنوان عذاب ـ تكه تكه كرده بر سر ما فرود آورى
4ـ خداوند و فرشته را در مقابل بياورى كه آنها را ببينيم كه به رسالت تو شهادت دهند.
5ـ خانه‏اى از طلا داشته باشى
6ـ به آسمان رفته، در اين صورت هم ايمان نمى‏آوريم، مگر آن كه نامه‏اى بياورى كه ما آن را بخوانيم تا تو را تأييد كند.
خداوند به پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در جواب اين پيشنهادهاى ششگانه فرمود: به آنها بگو منزّه است پروردگار من؛ آيا من جز بشرى مثل شما هستم؟
آن چه در اين پيشنهادها مشترك است نگاه منفعت‏طلبانه به موضوع رسالت است به اين كه رسالت بايد منفعت داشته باشد، يا براى پيامبر اسلام؟ چون خانه‏اى از طلا داشتن و يا باغ پر از نخل و انگور داشتن يا براى منطقه منفعت داشته باشد؛ مثل ايجاد چشمه جوشان در منطقه مكه. تعبير «لن نومن لك» (به نفع تو ايمان نمى‏آوريم) نشان مى‏دهد آنها خيال مى‏كردند پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اظهار رسالت نمود تا براى خويش منصبى ايجاد نموده و از اين راه سود ببرد.
وجود اين دسته از آيات در قرآن كريم باعث شد برخى بگويند: «شايد بيش از بيست موضع در قرآن ديده مى‏شود كه منكران از حضرت محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله معجزه خواستند و او در مقابل اين تقاضا و بهانه‏جويى جوابى نمى‏دهد و تقاضاى معجزه را به سكوت برگزار مى‏كند»(32) از اين رو بايد ديد آيا پيامبر اكرم به اين پيشنهادها جواب داده است يا به سكوت برگزار كرده است؟
پاسخ پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به پيشنهاد دهندگان
نبى مكرم اسلام در جلسه‏اى كه برگزار شد و چنين پيشنهادهايى به حضرت شد، پاسخهايى داده‏اند كه قابل تأمل است.
1ـ پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به عبدالله بن اُبَىّ مخزومى فرمود: اين كه گفتى بايد چشمه جوشانى براى ما ايجاد كنى تا به تو ايمان بياوريم، آيا اگر من چنين كنم، به خاطر اين نبى هستم؟ وى گفت: نه. فرمود. آيا در طائف باغ ندارى؟ آيا در آن چشمه ايجاد نكردى؟ آيا به واسطه آن نبى شدى؟ گفت نه. فرمود: پس محمد[ص] نيز اگر چنين كارى انجام دهد دليل بر نبوتش نيست.
2ـ اين كه گفتى بايد باغ داشته باشى، آيا شما در طائف باغ نداريد؛ آيا به وسيله آن نبى شديد؟ گفت: نه فرمود: اگر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، داشتن باغ را دليل بر نبوت مى‏گرفت، اين دالّ بر كذبش بود؛ چون در اين صورت براى شما حجتى اقامه كرد كه حجت نيست.
3ـ آيا از رسول رب العالمين مى‏خواهى تو را هلاك كند، در حالى كه رسول رب العالمين، مهربان‏تر از اين است كه تو را هلاك كند؛ تو را هلاك نمى‏كند، اما حجت خداوند را بر تو اقامه مى‏كند. آيا طبيب، طبق پيشنهاد مريض به او دوا مى‏دهد، يا طبق آنچه صلاح اوست؟ شما مريض هستيد و خداوند طبيب شماست.
4ـ آمدن، صفت بتهاى ناقص شماست كه نه مى‏داند و نه مى‏شنود. آيا در طائف باغ ندارى و محصولات آن را به مكه نمى‏برى؟ گفت بله. فرمود: آيا درست است كه خريداران بگويند ما از شما قبول نمى‏كنيم، مگر عبدالله بن اُبَىّ بيايد از او بشنويم كه شما نماينده او هستيد؟ گفت نه. فرمود: اگر نماينده تو بعد از شنيدن اين سخن پيش تو آمده بگويد بر خيز با من بيا چون آنها پيشنهاد دادند در صورتى سخن مرا مى‏پذيرند كه تو با من بيايى، آيا تو مخالفت نمى‏كنى و نمى‏گويى تو فقط نماينده هستى، آمر نيستى كه به من دستور دهى؟ گفت: چرا. فرمود: پس چگونه به رسول رب العالمين چنين پيشنهادى مى‏كنى، در حالى كه براى خودت جايز نمى‏دانى؟
5ـ آيا عزيز مصر، خانه‏اى از طلا نداشت؟ گفت: بله. فرمود: آيا به وسيله آن پيامبر شد؟ گفت: خير.
6ـ اين كه گفتى اگر نامه هم بياورى به تو ايمان نمى‏آوريم، پس اقرار مى‏كنى كه با حجت الهى دشمنى دارى و هيچ دوايى براى تو نيست، مگر اين كه تو را به دست اولياى خودش از بشر يا ملائكه تأديب نمايد.(33)
با تأمل در سخنان پيامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، به خوبى روشن مى‏شود آنها نبوت را امرى بزرگ مى‏دانستند؛ لذا معتقد بودند بايد در آن منفعتى مادى نهفته باشد. و لكن ذات اقدس الهى هرگز با صرف بهانه‏جويى‏هاى عده‏اى سطحى‏نگر، هرگز از مدار سنت خويش خارج نمى‏شود و آوردن معجزه را به هواها و هوسهاى عده‏اى منوط نمى‏سازد.

براى روشن شدن پاسخ قرآن كريم، توجه به نكته‏اى ضرورى است و آن اين كه پيشنهادهاى مشركين، نشأت گرفته از ذهنيت آنها بود؛ يعنى خيال مى‏كردند چون پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به مقام رسالت رسيد، شايد ـ العياذ بالله ـ شريك خدا شده باشد و مانند خداوند، توان كارهاى خارق العاده را دارد. اين نكته، زمانى در خور توجه است كه به ياد داشته باشيم پيشنهاد دهندگان ملحد نبودند، بلكه مشركين بودند كه خيال مى‏كردند خداوند، عالم را آفريد و آنها را به افرادى حواله كرده است كه نامرئى هستند و آنها ارباب اين عالم هستند و بتها، تمثّل‏هاى آن موجودات نامرئى مى‏باشند. لذا آنها به «الله» اعتقاد داشتند.
«لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَْرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّهُ؛ و اگر از آنها سؤال شود چه كسى آسمان و زمين را خلق كرد، هر آينه خواهند گفت «الله»»(34) و در آيه شريفه ديگر، علت پرستش بت توسط مشركين را از زبان مشركين چنين بيان مى‏كند: «لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللّهِ زُلْفى؛ تا اين كه ما را به نزد خداوند، مقرب گرداند»(35) پس مشركين به خداوند اعتقاد داشتند؛ منتهى بتها را به عنوان ارباب عالم مى‏دانستند. از اين رو، درخواستى كه از پيامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏نمايند، ناشى از اين انديشه است. لذا برخى از پيشنهادها محال بود؛ مثل آوردن ملائكه. برخى ديگر براى پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله منفعت داشت و برخى از پيشنهادها هم منفعت آنها را مورد توجه قرار مى‏داد. آنان معتقد بودند خداوند، آسمان و زمين را خلق نموده است پس پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نيز قادر به چنين كارى بوده و مى‏تواند خدايى بكند.
نكته ديگر آن كه مشركين وقتى گناهى انجام مى‏دادند، به خاطر اين كه از شر عقوبت خدايان نجات پيدا كنند، براى بتها قربانى انجام مى‏دادند تا خدايان آنها را عقوبت نكند. بر اين اساس، پيشنهادهايى كه براى پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نمودند با تعبير «لن نومن لك» شروع مى‏شود كه از يك سو تهديد است؛ زيرا مى‏گويند هرگز به تو ايمان نمى‏آوريم و از سوى ديگر، تطميع؛ چرا كه «لك» يعنى به نفع تو. يعنى مى‏خواستند به وسيله ايمان آوردن به او، به نوعى براى خويش منفعتى كسب نمايند.
با توجه به اين دو نكته، به سراغ جوابى كه قرآن كريم داده است مى‏رويم. اين جواب در حقيقت داراى دو بخش است.
الف ـ «سبحان ربى؛ منزه است پروردگار من»
ب ـ «هل كنت الا بشرا رسولاً آيا من جز بشرى فرستاده شده هستم» كه در اين بخش نيز دو ويژگى نبىّ اسلام، يكى بشر بودن و ديگرى رسول بودن آن بزرگوار تأكيد شده است.
اما بخش اول ـ سبحان ربى ـ مى‏تواند پاسخ بعضى از پيشنهادات باشد؛ بدين معنا كه چون در بخشى از اين پيشنهاد آمده بود خداوند را براى ما بياور، مى‏فرمايد: منزه است از اين كه خداوند داراى جسم باشد؛ چرا كه آمدن، از خواص جسم است و براى ذات اقدس الهى، آمدن و رفتن معنا ندارد، بلكه خداوند همه جا هست.
مى‏تواند هم جواب از تمام پيشنهادها باشد؛ به اين معنا كه چون به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله گفته شد «لن نومن لك»، به‏نفع‏تو ايمان‏نمى‏آوريم تا براى ما چنين و چنان كنى، فرمود: به آنها بگو منزه است پروردگار من كه‏تحت حكم بندگانش واقع‏شود و يا اين‏كه به‏پيشنهاد عده‏اى‏سطحى‏نگر و لجباز، كارى را انجام دهد.(36)
ممكن است براى تعجب هم باشد، به خاطر اين همه سطحى‏نگرى و لجبازى و بهانه‏جويى‏هايى كه داشتند و امور بسيار محدود و ساده و يا امور محالى را بيان كردند.(37)
با توجه به آنچه گذشت، بخش دوم جواب ـ هل كنت الا بشرا رسولاً ـ به خوبى روشن مى‏شود؛ يعنى پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايد: من يك بشر هستم و كارى كه شما مى‏خواهيد از يك بشر ساخته نيست. نشانه آن كه آنها اين امور را از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏خواستند نه خداوند، اين است كه خطاب به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است، لذا نگفتند «لن نومن لك حتى تنال ربك»، بلكه مى‏گفتند «لن نومن لك حتى تفجر لنا»(38) در حالى كه اگر آنها پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را فرستاده خداوند مى‏دانستند، بايستى از او مى‏خواستند كه از خدايش بخواهد.
مرحوم علامه طباطبايى رحمه‏الله بعد از بيان اين كه بخشى از اين پيشنهادها محال و بخشى از روى لجبازى و مكابره است و اين كه «هل كنت الا بشرا رسولاً» تأييد مى‏كند كه «سبحان ربى» براى تعجب است، مى‏نويسد:
«اگر اين درخواستها براى اين است كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بشر است كجا بشر چنين قدرت مطلقه نامتناهى كه حتى بر محالات ذاتى احاطه داشته باشد را دارد و اگر براى اين است كه ادعاى رسالت كرد رسالت تنها چيزى كه اقتضا مى‏كند اين است كه آنچه خداوند بر عهده‏اش گذاشت از بيان امر الهى و تبليغ آن بانذار و تبشير آنها و رسالت به معناى تفويض قدرت غيبى به او نيست»(39)
بر اين اساس، به صورت استفهام از آنها پرسيد آيا من جز بشرى فرستاده شده هستم؟
ممكن است گفته شود اگر پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به سؤالات آنها جواب مى‏داد (مخصوصا آنها به خاطر حسى بودن، داراى مطالبات محدود بودند) بهتر بود و بعد از آن كه به او ايمان آوردند به آنها حقايق را گوشزد مى‏كرد به اين كه آنچه انجام شد ناشى از اراده الهى بود و يا شايد خودشان به خوبى مى‏فهميدند كه پيشنهادشان ساده و بى‏ارزش بود.
از كجا معلوم است آنها با برآورده شدن درخواستشان، درخواستهاى ديگرى نداشتند و يا بعد از پذيرش از سوى نبى مكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏پذيرفتند كه اين افعال از جانب خداوند صادر شده است، نه از سوى خود پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ؟ ثانيا، همان طور كه در جواب حضرت گذشت، بناى حضرت بر اين نبود كه از جهل مردم سوء استفاده كند. در بحارالانوار، در مناظره‏اى كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله با يهود مى‏كنند آمده است «حضرت نوح عليه‏السلام ، نهصد و پنجاه سال در ميان قومش زيست، اما عده كمى به او ايمان آوردند، در حالى كه در مدتى كوتاه، آن قدر به من ايمان آوردند كه به حضرت نوح عليه‏السلام در طول عمرش نياوردند.
در جواب بايد گفت: اولاً، از كجا معلوم است آنها با برآورده شدن درخواستشان، درخواستهاى ديگرى نداشتند و يا بعد از پذيرش از سوى نبى مكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏پذيرفتند كه اين افعال از جانب خداوند صادر شده است، نه از سوى خود پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ؟ ثانيا، همان طور كه در جواب حضرت گذشت، بناى حضرت بر اين نبود كه از جهل مردم سوء استفاده كند. در بحارالانوار، در مناظره‏اى كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله با يهود مى‏كنند آمده است «حضرت نوح عليه‏السلام ، نهصد و پنجاه سال در ميان قومش زيست، اما عده كمى به او ايمان آوردند، در حالى كه در مدتى كوتاه، آن قدر به من ايمان آوردند كه به حضرت نوح عليه‏السلام در طول عمرش نياوردند.(40)
استاد جوادى آملى ـ دام ظله ـ مى‏نويسد:
«براى آن كه در دوران پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله عقل بشر شكوفا شده است»(41)
نبى مكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در دورانى مبعوث شده است كه دوران شكوفايى عقل بشر است و حضرت نيز براى شكوفايى آن، تمام همت خويش را به كار گرفته است و چنين انسانى هرگز از جهل مردم سوء استفاده نخواهد كرد.
به تعبير استاد جوادى آملى دام ظله، «پيام بلند و اجتماعى و اخلاقى اين روايت ـ مناظره حضرت با عبدالله ابن اُبَى مخزومى ـ آن است كه دين الهى به محور علم و عقل استوار است؛ از اين رو همواره از عالمان و خردمندان ستايش مى‏كند. پس عوام فريبى و سوء استفاده از جهل جاهلان، از سنّت انبياء بدور است»(42)
نتيجه آن كه: آنچه از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله خواسته شده بود، امورى بود از روى عناد و مكابره كه هيچ تناسبى با ادعاى نبى مكرم اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نداشت؛ زيرا رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود من فرستاده خداوند هستم و مى‏دانيم كه رسول، كارش تبليغ و بيان احكام دين است براى اين كه جامعه را از رذالت و جهالت نجات دهد، نه آن كه نظام هستى را به گونه‏اى ديگر رقم زند. به تعبير محمدحسين فضل‏الله، «شأن رسالت، تغيير نظام هستى نيست، بلكه شأن آن، تغيير در نظام انسانى عملى است»(43) تا بدين‏سان انسانها را به سوى هدف اصل خلقت كه سير به سوى خداوند است، رهنمون شود.
بنابراين، اين كه گفته مى‏شود «منكران حضرت محمد[ص] معجزه خواستند او يا سكوت كرده يا سرباز زده است»(44)، اگر مراد اين است كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به اين پيشنهادها پاسخ نداده است، سخن ناصوابى است؛ چرا كه هم پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در همان جلسه پاسخ داد و هم توسط قرآن كريم به آن پاسخ داده شده است و اگر مراد اين است كه مى‏بايست معجزه مى‏آورد، با آنچه گذشت، به خوبى روشن مى‏شود كه پيشنهادهاى مشركين هيچ تناسب و ارتباطى با معجزه نداشت. اما آنجا كه لازم بود، پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله معجزه بياورد، معجزه آورد كه در كتب متعدد تاريخى مذكور است(45) و پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نيز فرمود «هنگامى كه معجزه لازم شد، من هم معجزات فراوان آوردم»(46) از آن جمله مى‏توان به سخن گفتن سنگريزه در دست پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اشاره كرد. ابن مسعود مى‏گويد: «با نبى اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نشسته بوديم مى‏شنيديم كه طعام، تسبيح مى‏گفت و پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ميل مى‏فرمود و مكرز عامرى جلو آمد، از حضرت نشانه خواست. حضرت نُه عدد سنگريزه را برداشت و در دست مباركش تسبيح گفتند»(47)
آنچه از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله خواسته شده بود، امورى بود از روى عناد و مكابره كه هيچ تناسبى با ادعاى نبى مكرم اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نداشت؛ زيرا رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود من فرستاده خداوند هستم و مى‏دانيم كه رسول، كارش تبليغ و بيان احكام دين است براى اين كه جامعه را از رذالت و جهالت نجات دهد، نه آن كه نظام هستى را به گونه‏اى ديگر رقم زند.

وجود برخى آيات در قرآن كريم، بعضى را به اين باور كشاند كه اين دسته آيات با اساس ادبيات عرب همخوانى ندارد. در نتيجه قرآن نمى‏تواند معجزه باشد؛ چرا كه در اين صورت مى‏بايست به گونه‏اى باشد كه ديگران از آوردن مثل آن عاجز باشند؛ در حالى كه گفتن عربى غير فنى و غير منطبق با ادبيات عرب، هنر نيست. بر اين اساس، لازم است دست كم بخشى از اين آيات را مورد بررسى قرار دهيم تا روشن شود آيا بر ادبيات عرب منطبق مى‏شوند يا خير؟
1ـ مى‏دانيم «يا ايها المدثر» در اصل «يا ايها المتدثر» بود و همين موجب شد برخى خيال كنند كه اين آيه شريفه با ادبيات عرب موافق نيست.(48) لكن حق آن است، آنان كه چنين اشكالى را مطرح مى‏كنند، نشان مى‏دهد ادبيات عرب را نمى‏شناسند؛ چرا كه يكى از قواعد صرفى ادبيات عرب اين است كه هنگامى كه تاء در باب افتعال بعد از «د» و «ذ» واقع شود، تبديل به دال شده و دال در دال ادغام مى‏شود(49) و علت اين امر را علماى ادب در مهجوره(50) بودن اين دو حرف و مهوسه(51) بودن تاء مى‏دانند(52). همان طور كه تاء باب افتعال، بعد از حروف اطباق «ص»، «ض»، «طا»، «ظا» تبديل به تاء مى‏شود(53).
بنابراين، اگر در قرآن كريم چنين ذكر شد، كاملاً منطبق با ادبيات عرب بوده و اگر به صورت «يا ايها المتدثر» ذكر مى‏شد، جاى سؤال و پرسش بود. آيه شريفه «يا ايها المزمّل» نيز بدين گونه است و با توجه به آنچه گذشت، به خوبى روشن مى‏شود اين آيه نيز مطابق با ادبيات عرب مى‏باشد؛ چرا كه تاء باب افتعال وقتى بعد از «ز» قرار مى‏گيرد تبديل به «ز» مى‏شود.
2. آيه ديگرى كه مورد اعتراض قرار گرفت، آيه 161 سوره مباركه نساء است: «لكِنِ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ الْمُوءْمِنُونَ... وَ الْمُقِيمِينَ الصَّلاةَ وَ الْمُوءْتُونَ الزَّكاةَ...» كه جمله «مقيمين» در حالت مرفوعى مى‏بايست مقيمون باشد، در حالى كه مقيمين شده است.

در ادبيات عرب مرسوم است هنگامى كه بخواهند اهميت كلامى را نشان دهند، اعراب آن را مخالف با بقيه مى‏نويسند تا بدين صورت، اهتمام آن توسط خواننده درك شود؛ چرا كه در گذشته نوشتن كلمه به صورت رنگى يا يكى را بزرگ‏تر و بقيه را كوچك‏تر نوشتن، چندان مرسوم نبود. بر اين اساس، با تغيير اعراب، هدف نويسنده به خوبى تأمين مى‏گشت. قرآن كريم، از آن‏جا كه به زبان عربى نازل شده است، اين قاعده را رعايت نموده است و كلمه «مقيمين» را بدين گونه نوشته است. همچنين در آيه 177 سوره مباركه بقره «وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصّابِرِينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ» نيز از اين قاعده پيروى نموده است.
ابن كثير در تفسير خويش از ابن‏جرير نقل مى‏كند كه وى ضمن دفاع از كتابت «مقيمين»، آن را رايج در زبان عرب دانسته و براى تأييد اين سخن به شعرى از شاعر دوران جاهليت عرب تمسك نموده مى‏نويسد: «المقيمين در تمام مصاحف بزرگان چنين آمده است... در مصحف ابن مسعود «المقيمون» آمده است، اما صحيح، قرائت بزرگان است. پس قول كسانى كه آن را غلط كُتّاب مى‏دانند، رد كرده و گفته است مقيمين منصوب است به تقدير «امدح» كما اين كه در آيه ديگر آمده است «وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصّابِرِينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ» و اين در كلام عرب جايز است؛ چنان كه شاعرى مى‏گويد:
لا يبعدنّ قومى الذين هم سم العداة و آفة الجزر
النازلين بكل معترك و الطيبون معاقد الازر(54)
كه «نازلين» به نصب خوانده شد به تقدير «امدح النازلين» (مدح مى‏كنم آنها را كه نازل شدند) در حاليكه مى‏بايست به رفع خوانده مى‏شد.
مرحوم طوسى رحمه‏الله در تبيان، ضمن موافق دانستن اين آيه با ادبيات عرب، شعرى كه گذشت را به عنوان شاهد ذكر مى‏كند(55) و در تفسير قرطبى نيز ضمن دفاع از كتابت «مقيمين» شعر زير را از ادبيات عرب به عنوان مؤيد بيان مى‏كند
و كل قوم اطاعوا امر سيدهم الا نميرا اطاعت امر غاويها(56)
كه «نميرا» مى‏بايست «نميرٌ» بود و به خاطر اختصاص به «نميرا» تبديل شده است.
3. در سوره مباركه حجرات، آيه 9 مى‏خوانيم «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُوءْمِنِينَ اقْتَتَلُوا؛ و اگر دو گروه از مؤمنان با هم كار و زار كنند»، «ن» فاعل جمله، كلمه «طائفتان» است و بر حسب اصل در زبان عربى بايد «اقتلتا» باشد تا با فاعل مطابقت داشته باشد.
لكن با تأمل در ادبيات عرب به خوبى روشن مى‏شود، اين آيه شريفه نيز منطبق با ادبيات عرب است. توضيح آن كه يكى از مجوّزات عدم تطابق فاعل با فعل در زبان عرب، موردى است كه فاعل، به اعتبار معنى، جمع آورده مى‏شود. در مثال بالا چون طائفتين در معناى قوم است، لذا فاعل جمع آورده شده است، كما اين كه مفسرين نيز بدان اشاره نمودند(57). با آنچه گذشت، به خوبى روشن مى‏شود آيات قرآن كريم با ادبيات عرب كاملاً هماهنگ است و اين قرآن كريم نيست كه ادبيات عرب را مى‏سازد، بلكه ادبيات عرب وجود داشت و قرآن كريم طبق آن نازل شد. بنابراين آياتى كه گذشت و آياتى ديگر كه ممكن است مورد خدشه واقع شود، طبق دستور ادبيات عرب نازل شده است و اگر از اين دستور پيروى نمى‏كرد، مى‏بايست اشكال مى‏نمود و آن را دليل بر معجزه نبودن قرآن كريم حساب آورد و كسانى كه چنين آياتى را خلاف ادبيات عرب مى‏دانند، ظاهرا نسبت به ادبيات عرب آشنايى كامل ندارند.

يكى از اشكالات ديگرى كه ممكن است طرح شود و مطرح شده است، اعجاز محتوايى قرآن كريم است. آنچه در قرآن كريم آمده است، همان چيزهايى است كه در كتب آسمانى پيشين آمده است(58). لذا بايد گفت بحث از اعجاز محتوايى قرآن، بحث بسيار دامنه دارى است كه ورود در آن از حوصله اين نوشتار خارج است و پژوهندگان مى‏توانند به كتب تفسيرى چون جلد اول تفسير الميزان مراجعه كنند. اما در اينجا به بحثى كه هم در قرآن كريم و هم در عهد عتيق آمده است، اشاره مى‏كنيم تا روشن شود آيا اين دو بيان، قابل جمع است تا گفته شود بيان قرآن از آنها اخذ شده است؟
داستان حضرت آدم عليه‏السلام هم در عهد عتيق آمده است و هم در قرآن كريم كه تفاوت اين دو آن قدر آشكار است كه امكان جمع كردن اين دو داستان در يك جا ممكن نيست.
در عهد عتيق مى‏خوانيم «چون زن ديد كه آن درخت براى خوراك نيكوست و به نظر خوش‏نماست و حتى دلپذير و دانش افزا، از آن ميوه‏اش گرفته بخورد و به شوهر خود نيز داد و او خورد، آن‏گاه چشمان هر دوى ايشان باز شد. و خداوند گفت همانا انسان مثل يكى از ما شده است كه عارف نيك و بد گرديده است؛ مبادا دست دراز كند و از درخت حيات نيز بخورد و تا ابد زنده بماند»(59)
طبق بيان عهد عتيق، دو درخت ممنوعه وجود داشت؛ يكى درخت علم و ديگرى درخت حيات و آنها توانستند از درخت علم بخورند و دانا شوند و قبل از آن كه از درخت حيات بخورند، از بهشت اخراج شدند؛ چرا كه از آن درخت مى‏خوردند مانند خداوند براى هميشه زنده مى‏ماندند.
حال، سراغ قرآن كريم مى‏رويم تا روشن شود تعريفى كه قرآن كريم از خداوند ارائه مى‏دهد چگونه تعريفى است و در داستان حضرت آدم عليه‏السلام خداوند چه برخوردى با حضرت آدم عليه‏السلام نمود.
قرآن كريم خداوند را قادر مطلق مى‏داند كه بر همه چيز قادر است «هو على كل شى‏ءٍ قدير»(60) و به همه چيز احاطه داشته و بر همه چيز داناست؛ «بكل شى عليم»(61) و هستى همه محتاج به او هستند و خداوند، قادر بى‏نياز است «أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ»(62) و شما محتاج و نيازمند خداوند و خداوند بى‏نياز است) و از آنجا كه هستى فعل خداوند است، كسى را ياراى رسيدن به خداوند نيست «ليس كمثله شى‏ء»(63) (كسى مثل خداوند نيست) و با رحمت واسعه خويش به هستى مى‏نگرد «قُلْ لِمَنْ ما فِى السَّماواتِ وَ الأَْرْضِ قُلْ لِلّهِ كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ؛ بگو آنچه در آسمان و زمين است از آن كيست بگو از آن خداوندى است كه بر خويش رحمت و بخشايش را فرض و واجب كرده است»(64) پس در نگاه قرآن، تصور رسيدن به خداوند و تصور اباى خداوند از لطف به بندگانش و جلوگيرى از نعمت بر بندگانش تصورى محال است و چون خداوند در رحمت خويش را بر روى بندگان باز نموده است و هرگز از اين كه به مقام خدايى برسد ابايى ندارد؛ چرا كه چنين فرضى محال بوده و انسان هر چه كند، بنده و مملوك خداوند است. بنابراين، نگاه خداوند به بنده‏اش هيچ‏گاه مثل نگاه به يك دشمن نيست كه بترسد انسان به مقام او برسد، بلكه تا آنجا كه در محدوده توان انسان است به او ميدان مى‏دهد. حال چنين نگاهى كجا و نگاه عهد عتيق به خداوند كجا؟ آيا مى‏توان تصور كرد بيان قرآن كريم از آن كتابها اقتباس شده است؟ جالب آن كه آنچه در تورات آمد، نشان مى‏دهد خداوند علم را از بنده‏اش دريغ كرد، اما قرآن كريم همين داستان حضرت آدم را مطرح مى‏كند و مى‏فرمايد: «علم الاسماء»(65). ببين تفاوت ره از كجاست تا به كجا!